Бүжет деген – бул мамлекеттин, ишкананын же кай бир жеке кишинин белгилүү бир мөөнөткө карата болгон киреше жана чыгаша жадыбалы.

Мына ушуну, бүжетти мамлекеттик жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын маселе-максаттарын каржылоо жактан камсыз кылууга багытталган акчалай каражаттардын пайда болушунун жана сарпталышынын түрү катары аныктаган бүжеттик кодекс чагылдырат.

Демек, бүжет билим берүү, медицина, социалдык камсыздоо, коопсуздук жана ар түрдүү башка тармактарда көптөгөн милдеттерди аткарган мамлекеттин күнүмкү эле турмушу үчүн керек.

Бүжетти оңойрок түшүнүү үчүн, адегенде анын долбоору менен таанышып чыгуу кажет. Аны мына бул шилтеме аркылуу табууга болот.

Мыйзам долбоорун ачып көрсөңүз, анда 2020-жылга карата бүжеттин киреше жана чыгаша бөлүктөрүн, дефициттин чектелген өлчөмүн, чегерүүлөр нормативдерин, эмгек акынын эң аз өлчөмүн жана башкаларды көрүүгө болот.

Бүжет долбоору менен таанышкан учурда өзүңүз байкагандай, ал кирешелер менен чыгымдарды камтыйт. Булардын биринчиси салыктар, салыктык эмес төлөмдөр, мүчөлүк же кирүү төлөөлөр, чегерүүлөр жана жыйымдар, ошондой эле алынган трансферттер түрүндө келип түшкөң акчаны камтыйт.

Конституция ар бир жаранды салыктар менен жыйымдарды төлөөгө милдеттендирет. Мамлекет менен жарандардын ортосундагы коомдук келишимге ылайык, мамлекет коомдогу тартипти камсыз кылып, ар бир киши жөнүндө камкордук көрөт да, жарандар бул үчүн салыктарды төлөйт.

Бүжеттик кодекс боюнча, «салыктык кирешелер» деген түшүнүк салык жана бажы мыйзамдарында каралган бардык салыктарды, жыйымдарды жана чегерүүлөрдү, ошондой эле колдонуудагы мыйзамдарды бузгандык үчүн үстүнө кошуп эсептелген пайыздарды, үстөктөрдү жана жаза акыларын камтыйт.

Деги эле, ар бир салык төлөөчү бүжеттин киреше бөлүгүн түзүүгө тиешеси бар болгондуктан, ал анын акчасы кантип жана кандай максатта сарпталып жаткандыгын билүүгө толук укуктуу. Бирок иш жүзүндө жарандар же аны билүү жолдорун билбейт, же салыктардын өлчөмү аз болгондуктан, ага маани бербейт.

Киреше алуу жолун бир мисалдан эле көрөлүчү. Алсак, өлкөдө 2 жарым миллион эмгекке жарактуу киши бар. Сиз алардын ар биринен, мисалы, 1000 сом өлчөмүндөгү киреше акы алдыңыз дейли. Демек, сиз ушул аркылуу эле 2 жарым миллиард киреше тапкан болосуз. А бирок сиз жарандардан гана эмес, тапкан кирешелеринен, үстөк нарк жана акциз салыктарын төлөй турган ар түрдүү ишканалар жана уюмдардан да салык алып жатпайсызбы. Мына, так ошол жолдор менен кирешелер бир кыйла өсөт. Ал эми Кыргызстандын мамлекеттик казынасы келерки жылы мындай өсмөкчү:

Бүжет ошондой эле салыктык эмес кирешелердин эсебинен да толукталат. Бул - салыктык эмес кирешелер жөнүндөгү кодексте белгиленген, салыктар, бажы төлөмдөр, мамлекеттик социалдык камсыздандыруу боюнча акы төлөө жана ырасмий трансферттер болуп саналбаган мамлекеттик жана муниципалдык кызмат көрсөтүүлөрдүн наркын кошкондо, мамлекеттик бүжетке төлөнө турган жыйымдар, чегерүүлөр, төлөмдөр

Мисалы, автомашинаны каттоо же кайра каттоо үчүн алынган жыйымдар, мамлекеттик жана муниципалдык мүлктү ижарага берүүдөн келип түшкөн акы, мамлекеттик пошлина мамлекеттин салыктык эмес кирешеси болуп саналат. Мындан тышкары, салыктык эмес төлөмдөр жөнүндөгү кодекске ылайык, бүжетти толуктоонун дагы 33 булагы бар эмеспи. Демек, биздин элесибизде гана турган бүжет мурдагыдан да өсүп кетти.

Анын үстүнө, чет элдик демөөрчүлөр менен эл аралык уюмдар мамлекет катары сизге грант беришин да унутпаңыз. Эми, мамлекеттин биздин элесибиздеги кирешеси канчалык толукталганына тамшанып коюп, бүжеттин чыгымдар бөлүгүнө өтөлү. Анткени, сиз мамлекет болгонуңуз соң, сизди олуттуу чыгымдарга да мажбур кылган милдеттер бар эмеспи.

Бүжеттин жалпы сарптоолору каражаттар менен иш жүргүзүүгө талап кылына турган, ошондой эле каражаттык жана каражаттык эмес активдер менен иш алып баруу чыгымдарын камтыйт.

Өз милдеттенмелерин аткаруу үчүн мамлекет, кызматкерлерине эмгек акы төлөнө турган ар кандай мамлекеттик органдардан жана мекемелерден түзүлгөн аппаратка муктаж. Мисалы, жалпы саны 20 миң кишини түзгөн ошондой курамды 10 миң сомдук орточо эмгек акыга көбөйтсөк, бир заматта эле бүжеттин киреше бөлүгүнөн 200 миллион сом жок болгонун түшүнгөн болобуз. Эсиңиз ооп калбадыбы?

А бул жагдай болсо – мамлекеттин милдеттенмелеринин анчалык көп болбогон бир чети гана.

Өзүңүз байкагандай эле, баягы эсиңизди оодарган кирешелерден дээрлик эч нерсе калган жок.

Мамлекеттин кирешелери чыгымдарынан көп болгон учур профицит деп аталат, ал эми чыгымдары көбүрөөк болсо – бул кейиштүү абалды бүжеттин тартыштыгы (дефицити) деп коюшат.

Күнүмкү турмушта табият, же так, илимдер жаатындагы адистер менен гуманитардык кесиптердин өкүлдөрүн бири-бирине карама-каршы коюу адатка айланган.

Байыркы Римдин акылмандары: «Homo sum, humani nihil a me alienum puto» («Мен адаммын, ошондуктан адамга мүнөздүү эч нерсе мага жат эмес») деп айтышкан. Бул таамай сөздөрдүн мааниси: бир адамдын ой-пикирин экинчи адам, албетте, түшүнө алат. Демек, бул жаатта кишилердин бир тобу түзгөн мамлекет бүжетин да башкалар аңдап билсе болот. Мына дал ушул үчүн болсо да аны кабыл алуу жолдорун билүү керек.

Сиз өлкө бүжетинин кабыл алынышынын чоо-жайын жана ал эмнеден куралганын билип алганыңыз соң, аны түшүнүү сиз үчүн оңой эле болот. Албетте, бул жараяндын өзү сизге өтө эле татаалдай, ошондуктан жалпы мамлекеттин пайда-кирешесине салыштырмалуу сиздин каражаттарыңыз чакан эле көрүнүп, ага убакыт коротууга да татыксыз экендей кабыл алынышы мүмкүн, - бирок сиздей кишилер көп эмеспи. Мамлекет болсо, өлкөнүн каржылоо келечегине тийиштүү өзүнүн көз карашына таянып, чыгымдардын көптөгөн беренелерин кошуп коёт да, аларды сиздин кызыкчылыктарыңыздын өңүтүнөн алып, артыкчылыктуу саптарга коёт. Иш жүзүндө дал ошондой эле болот. Балким, сиздин оюңузча, бүжеттик жол-жоболор жана бүжеттин долбоорун окуп иликтөө – өтө эле татаал жумуш. Бирок мындай ой-пикириңиз туура эмес болсо да, сиз аны өзүңүз эле оп-оңой төгүндөй аласыз, анткени мындай жагдайда сиз таяна турган чеп – бул Конституция: дал ошол Негизги мыйзам жарандарга бүтүндөй мамлекеттик жана аймактык маанидеги мыйзамдар менен чечимдерди талкуулап, кабыл алууга укук берет. Демек, жеке сиздин да бүжетти түзүүгө жана анын каражаттарын иш жүзүндө сарптоого акыңыз бар.

Мындай ишке катышуунун бирден-бир натыйжалуу түрү – ачык бүжеттик угуулар. Бул, бүжетти түзүүнүн жана аткаруунун маселелерин коомдук ой-пикирди изилдөө, сунуштарды жана кеп-кеңештерди алуу, калктын таламдарын эске алуу менен чечимдерди чыгаруу максатында ачык талкууга салуу дегенди билдирет.

Сиз ошондой угууларда кандай маселе талкууга коюларын алдын ала жана анык билишиңиз үчүн, бул иш-чара андан 10 күн мурда алардын материалдарын жарыялоого тиийш. Эгерде сизде бүжет долбооруна тиешелүү кандай бир суроолор, эскертүүлөр жана сунуштар пайда болсо, сиз аларды ошол иш-чарада ортого салсаңыз болот. Бүжеттик угуулардын жыйынтыгы боюнча алардын катышуучуларынан келип түшкөн сунуштары жалпыланып, алар карап чыгылгандан кийин пикир ээлерине жооптор жиберилет.

Мындан тышкары, ошондой эле мүмкүнчүлүктү сизге коомчулук үчүн утур-утур Жогорку Кеңеш уюштуруп турган парламенттик угуулар да берет:

Бирок парламент мамлекеттик бүжетти кабыл алгандан кийин да сиз анын «жарандык бүжет» деп аталган жөнөкөйлөштүрүлгөн түрүн окуп, иликтесеңиз болот. Бул жаатта сиз атайын билимге ээ болбосоңуз да, сиз мамлекеттик каражаттар жөнүндө сизди кызыктырган маалыматты ала аласыз.

Даже не имея специального образования, вы можете получить интересующую вас информацию о государственных финансах. Аны менен сиз Каржы министрлигинин Интернет сайтында таанышсаңыз болот. Ошол эле учурда мамлекеттик бүжет жөнүндөгү мыйзам долбоору сизге анын ажырагыс бөлүгү болгон ар кандай тиркемелерди тартуулайт. Алардын баарын аңдап-билүү үчүн түшүндүрмө каты менен таанышып чыгуу абзел.

Түшүндүрмө кат – бул өлкө бүжетинин текст жана диаграммалар түрүндөгү, мамлекет өнүгүүсүнүн макроэкономикалык болочок багыттары менен бүжеттин кирешелер жана чыгымдар бөлүктөрүнүн өлчөм-ченемдерин мүнөздөгөн баяндамаларды, бүжеттик салымдарды ишке ашыруунун багыттарын, мамлекеттик карызды башкаруу саясатын жана анын туруктуулугун талдоону, ошондой эле бүжеттин аткарылышына тоскоолдук кылышы ыктымал коркунучтарды баяндоону камтыган толук негиздеме болуп саналат.

Түшүндүрмө каттын түзүлүшүнө ылайык, анда биринчи иретте Кыргызстандын 2020-2022-жылдарда өнүгүшүнүн болжолдуу макроэкономикалык көрсөткүчтөрү ачылат. Алсак, өлкөнүн болочок өнүгүүсү шарттуу түрдө негизги, жагымсыз жана жагымдуу сценарийлерге негизделет.

Алардын ичинен макроэкономикалык жана инвестициялык саясат боюнча тескөө кеңеши жагымдуусун жактырган. Аталган сценарий жагымдуу тышкы экономикалык конъюнктураны жана белгиленген иш-чаралардын толук бойдон, ийгиликтүү жана өз мөөнөтүндө жүзөгө ашырылышы жөнүндөгү жоромолдорду, алардын өлкөнүн экономикасына, ошондой эле улуттук долбоорлорго таасир этишинин натыйжаларын эске алат.

Жалпы-жонунан түшүндүрмө каттын биринчи бөлүгүндө

ички дүң өнүмдүн (ИДӨ) бүтүндөй өлкө боюнча, ошондой эле өнөр жай өндүрүшү, курулуш, айыл чарба, кызмат көрсөтүү жааттарында өсүшүнүн тездиги ачылат. Ошондой эле мында товарларды жана кызмат көрсөтүүлөрдү керектөө көлөмү, алардын экспорту жана импорту жөнүндөгү маалымат берилет.

Андан соң түшүндүрмө катта бүжеттин кирешелери жана чыгымдары тууралуу бөлүктөр камтылат.

Түшүндүрмө каттын кирешелер бөлүгүндө жазма түрдө бүтүндөй Кыргызстандын 2020-2022-жылдардагы бүжетинин кирешелер бөлүгүнүн жалпы өлчөм-ченемдери баяндалган. Алсак, өлкө бүжетинин кирешелеринин жалпы көлөмү, 2020-жылга карата мамлекеттик салым гранттарын эсепке алганда, 163,7 миллиард сомдон ашкан суммада болжолдонот. Алардын ичинен 127,9 млрд сомго жакыны салыктык, ал эми 26,15 млрд сом чамасында – салыктык эмес пайданы түзөт.Түшүндүрмө катта сиз салыктардын ар бир түрүнөн келип түшкөн кирешелер жөнүндөгү маалыматтарды жана салыктык эмес кирешелердин чоо-жайын билсеңиз болот.

Бүжеттин чыгымдар бөлүгүнө тиешелүү, түшүндүрмө кат мамлекеттик чыгымдардын максатын айкындап, аны артыкчылыктуу болбогон чыгымдарды кыскартуу менен бирге бардык социалдык милдеттенмелерди аткаруу катарында мамлекеттик чыгымдарды социалдык багытын сактап калуу деп билдирет.

Документтин аталышынан эле көрүнүп тургундай, ал мамлекеттик органдардын чыгымдарын кыскача баяндаган ар бир бөлүктү камтыйт. Анда ошондой эле мамлекеттик карыздар боюнча чыгымдар жазып баяндалат.

Бүжеттик салымдар (инвестициялар) боюнча бөлүктө инвестициялык саясатта эмнелерге артыкчылык берилгенин, ошондой эле тармактар боюнча каржылоо максаттарын көрсөңүз болот. Алсак, саламаттык сактоо тармагында каржылоонун башкы максаттары катары, өлкөнүн бүтүндөй калкы үчүн саламаттык сактоонун кызмат көрсөтүүлөрүн жетиштүү болушун камсыз кылуу жана алардын натыйжалыгы менен сапатын жогорулатуу, ооруп калган кишилер үчүн акчалай чыгымдарды азайтуу, ошондой эле бул чөйрөнү оорулуу кишилер үчүн жетиштүү жана ачык-айкын кылуу болуп саналат. Бул жааттагы чыгымдардын жалпы көлөмү 4,66 миллиард сомдон ашык сумманы түзөт.

Саламаттык сактоо тармагында кургак учукка каршы күрөшүү, кечиктирилгис медицина боюнча улуттук түзүмдү уюштуруу, энелер менен балдарды коргоо долбоорлору жүзөгө ашырылууда, ошондой эле Бишкекте балдарга медициналык тез жардам бере турган шаардык клиникалык оорукананын жаңы корпусун курууну, андан тышкары, Улуттук госпиталдын Нейрохирургия борборун курууну жана жабдууну каржылоо болжолдонуп жатат.

Республикалык бүжеттин долбоорунда сарптоонун сандары менен каржылоо көрсөткүчтөрү пландаштырылып жана болжолдонуп жаткандан кийин, аларга байланыштуу ар дайым түрдүү тобокелдер болушу да турган иш. Түшүндүрмө катта алардын тизмеси да келтирилген.

Жогоруда аталган милдеттердин ар бирине бүжеттик чаралар таандык. 4-милдеттеги мындай чаралардын бири – бул өкмөттүн жана маалымат берүүгө милдеттүү башка органдардын ишмердигин көзөмөлдөөнүн сапатын жакшыртуу болуп саналат, 2020-жылы бул максатты жүзөгө ашыруу үчүн 3,151 млн сом бөлүп берүү каралган. Бул чарага жетишүүнүн натыйжалары, токтомдорду, протоколдук тапшырмаларды, депутаттардын суроо-талаптарын аткаруу сыяктуу төмөндөгү көрсөткүчтөр боюнча бааланат.

Мамлекеттик органдардын программалык бүжеттери менен таанышып жаткан учурда, каржылоо кандай даражада негиздүү болушуна түздөн-түз баа берүү үчүн, ар бир чарага жана натыйжалык көрсөткүчкө көңүл буруу керек. Мисалы, парламенттин программалык бүжетинин 3-милдетинде, коомдун жана мамлекеттин туруктуу өнүгүүсү үчүн керектүү болгон реформаларды мыйзам чыгаруу жактан камсыз кылуу боюнча чара камтылган. 2020-жылдын бүжетинде бул максатты жүзөгө ашыруу үчүн 256 млн сом алдын ала каралган. Ал эми натыйжалык көрсөткүч катары ар бир 100 депутаттык күндө кабыл алынган токтомдордун саны бекитилген. Мына дал ошондуктан эми реформаларды мыйзам чыгаруу жагынан камсыз кылууга сапаттык эмес, сан көрсөткүчү боюнча баа берилишине көзүбүз жетип турат.

Өлкө бүжетинин долбоору менен маңыздуурак таанышуу үчүн тиркемелердин бардыгын кунт коюп окуп үйрөнүшүңүз абзел. Төмөндөгү аталыштарынан эле алардын мазмунун алдын ала билсеңиз болот.

Мына эми, сизде бүжетти кабыл алуу жараяны жана анын жол-жоболору жөнүндө элес калыптанып калган соң, сиз өлкө бүжетиндеги сандарды, кайсы мамлекеттик органдарга эң чоң өлчөмдөгү бүжеттик каражаттар сарпталарын тез эле аңдап билип аласыз. Бул үчүн 5-тиркемеде баяндалган ведомстволук классификациядагы чыгымдарды иликтеп, аларды өз ара салыштырсаңыз, эң так жыйыныктарга келесиз. 2020-жылы мамлекеттик бүжетти төмөндө көрсөтүлгөн мамлекеттик органдар баарынан көп коромжуга учуратышат: